Portret finansowy seniora
Według ZUS w Polsce jest ok. 5,9 mln osób seniorów, czyli osób po 65 roku życia. Z czego się utrzymują? Jak radzą sobie w świecie finansów? I jak dorabiają do emerytury?
Jak dorabia senior na emeryturze
Senior w świecie finansów
Z których produktów bankowych seniorzy korzystają najczęściej?
(maks. 2 wskazania)
Finanse w jesieni życia
Czas mija nieubłaganie dla każdego i przychodzi moment, w którym pora zdać sobie sprawę, że wchodzi się w fazę życia kojarzącą się z jesienią. Ten okres nie musi być trudny finansowo, pod warunkiem, że poprzedził go czas przygotowań, ale z pewnością wymaga przewartościowania wielu kwestii i kontynuacji racjonalnego planowania wydatków oraz gospodarowania własnym kapitałem.
Późna dorosłość ma swoje prawa
Określenie starość nie kojarzy się dobrze, stąd też często używa się różnego rodzaju jego zamienników, które choć brzmią lepiej, nie powodują, że problemy znikają lub stają się łatwiejsze do pokonania. Jesień życia może być okresem, który ma swoje uroki, jednak dobrze jest odpowiednio się na ten czas przygotować i umiejętnie planować te lata, które jeszcze pozostały. Choć długość życia to oczywiście kwestia bardzo indywidualna, warto uświadomić sobie pewne statystyczne prawidłowości, które mogą być pomocne w tym planowaniu, a także zdawać sobie sprawę, że starość nie jest okresem jednorodnym. Często jako cezurę między dojrzałością a starością przyjmuje się moment przejścia na emeryturę lub mówiąc ogólniej, zakończenia aktywności zawodowej.
Warto jednak na tę kwestię spojrzeć szerzej, korzystając z wiedzy psychologów (między innymi Daniela J. Levinsona, Erika H. Eriksona), którzy starość określają jako późną dorosłość i wyróżniają w ramach niej trzy grupy osób w przedziale: 60-65 do 74 lat, od 75 do 84 lat i osoby powyżej 85 roku życia. Najważniejsze w tym podziale nie są przedziały wiekowe lecz cechy charakterystyczne osób do nich zaliczanych. Pierwszą grupę stanowią osoby z reguły w pełni sprawne fizycznie i psychicznie, często aktywne zawodowo i społecznie, dobrze funkcjonujące w otoczeniu. Mówiąc potocznie, „korzystające z życia”. Druga grupa obejmuje osoby mniej sprawne, zwykle wymagające pomocy w wykonywaniu części codziennych czynności, a trzecia to osoby wymagające stałej pomocy przy wykonywaniu większości czynności życiowych.
Skalę zjawiska obrazują dane Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej. Wynika z nich, że w 2019 r. w Polsce było 9,8 mln osób w wieku 60 i więcej lat, z tego 7,1 mln stanowiły osoby z pierwszej grupy, prawie 1,9 mln osoby z drugiej grupy i niemal 820 tys. seniorów powyżej 85 roku życia. Pogorszeniu ulega struktura grupy osób w sędziwym wieku – zwiększa się bowiem udział seniorów z dwóch ostatnich grup wiekowych tj. osób wymagających większego zakresu pomocy w wykonywaniu czynności życiowych.
Struktura wydatków osób starszych
Wspomniane cechy w zasadniczy sposób wpływają na strukturę wydatków w poszczególnych fazach starości oraz możliwości ich poniesienia, choć oczywiście wiele zależy od czynników indywidualnych, takich jak stan zdrowia, sytuacja rodzinna, status materialny i społeczny itp. Generalnie jednak, w przypadku wszystkich grup cechami charakterystycznymi są obniżenie się dochodów, wzrost wydatków związanych z utrzymaniem dobrego stanu zdrowia, sprawności oraz leczeniem, rosnące koszty usług oraz wyposażenia mieszkania i sprzętów wspomagających codzienne funkcjonowanie. Z badań Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że w 2018 r. relatywnym ubóstwem dochodowym objętych było 13,5 proc. osób w wieku co najmniej 65 lat, a odsetek ten nieznacznie zwiększa się (do 14 proc.) w przypadku osób po 74 roku życia. Jedynie około 8 proc. osób powyżej 65 roku życia zaliczało się do grupy o wysokich dochodach.
W strukturze wydatków gospodarstw emeryckich największy udział mają w kolejności żywność, koszty związane z użytkowaniem mieszkania oraz wydatki na zdrowie.
Jedną z cech charakterystycznych większości gospodarstw emeryckich jest oszczędzanie, rozumiane jako ograniczanie wydatków do tych najbardziej niezbędnych, a i to nie zawsze okazuje się metodą skuteczną. Oprócz wspomnianego ubóstwa dochodowego, GUS wyróżnia także ubóstwo warunków życia. Prawie 5 proc. osób powyżej 65 roku życia doświadcza ogólnego ubóstwa warunków życia, czyli cierpi na niedostatki w zakresie co najmniej dziesięciu spośród trzydziestu czynników branych pod uwagę w ocenie jakości życia. To stosunkowo niewiele, ale znacznie gorzej wygląda sytuacja w przypadku istotnych poszczególnych składowych. Około jednej trzeciej gospodarstw domowych osób starszych nie stać było na tygodniowy wyjazd wakacyjny, a jedna czwarta rezygnowała z udziału w imprezach kulturalnych (kino, teatr) czy wyjścia do restauracji. Jedna piąta miała kłopot z finansowaniem wizyt u lekarzy specjalistów, a problem z zakupem leków dotyczył 9 proc. seniorów. Jedynie 27 proc. gospodarstw seniorów charakteryzowała się dobrymi warunkami życia, czyli takimi, w których nie stwierdzono niedoborów w zakresie żadnego ze wspomnianych trzydziestu składowych. Podobny, sięgający 28 proc., jest odsetek osób starszych, które nie mają problemów z domknięciem budżetu domowego, w tym terminowego regulowania rachunków.
Zarządzanie kapitałem na starość
Zagadnienia zaprezentowane w poprzednich częściach tekstu obrazują jak ważne jest gromadzenie kapitału na późniejsze lata życia i efektywne inwestowanie go oraz odpowiednie nim zarządzanie po przejściu na emeryturę. Najlepsze warunki do oszczędzania, czyli osiągania nadwyżki dochodów nad bieżącymi wydatkami i jej inwestowanie, mamy w okresie aktywności zawodowej. Wobec spadku wysokości dochodów po osiągnięciu wieku emerytalnego, możliwości w tym zakresie ulegają znacznemu ograniczeniu. W tym czasie kapitał jest najczęściej stopniowo uszczuplany, poprzez wykorzystanie go do utrzymania oczekiwanego poziomu życia. Wskutek konieczności bezpiecznego lokowania posiadanych środków oraz utrzymania odpowiedniej płynności, czyli łatwości użycia ich części na bieżące potrzeby, mocno ograniczone są możliwości dalszego ich pomnażania. Tym bardziej znaczenia nabiera kwestia racjonalnego gospodarowania posiadanym kapitałem. W określeniu zasad pomocne może być pojęcie średniego dalszego czasu życia, używanego przez demografów oraz wykorzystywanego do wyliczania wysokości emerytur przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Według nowych zasad systemu ubezpieczeń społecznych, obowiązującego od stycznia 1999 r. i obejmującego osoby urodzone po roku 1948, emerytura obliczana jest w wyniku podzielenia ustalonego i zapisanego na indywidualnych kontach w ZUS kapitału każdego z obywateli przez publikowaną corocznie przez GUS średnią prognozowaną liczbę miesięcy życia dla osób w określonym wieku. Według analogicznej metody warto jest zarządzać także kapitałem emerytalnym zgromadzonym w ramach dobrowolnych form oszczędzania, takich jak na przykład Indywidualne Konta Emerytalne (IKE), Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE) oraz różnego rodzaju programy emerytalne, oferowane przez instytucje finansowe, choć oczywiście w przypadku korzystania z nich możliwe są pewne modyfikacje i większa elastyczność. Według aktualnej tabeli GUS, średnia prognozowana długość życia osoby, która ukończyła 60 lat, wynosi 247,7 miesiąca. Zakładając, że zgromadziliśmy 100 tys. zł kapitału, z podzielenia tej wartości przez średni prognozowany czas życia, otrzymujemy kwotę 404 zł, którą co miesiąc możemy wykorzystać na bieżące potrzeby, bez obawy o nadmierne uszczuplenie zasobów. Należy jednak pamiętać o negatywnym wpływie inflacji na realną wartość zgromadzonych środków. Ich siła nabywcza z czasem się zmniejsza i na kupno takich samych produktów i usług trzeba wydać więcej, niż w przeszłości.
W artykule korzystano z następujących raportów i opracowań:
– „Raport na temat sytuacji osób starszych w Polsce” Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie;
– „Informacja o sytuacji osób starszych w Polsce za 2019 r.” Ministerstwa Rodziny i Polityki
Społecznej;
– „Jakość życia osób starszych w Polsce” w 2019 r. Głównego Urzędu Statystycznego.
