Wspomniane procesy, dotyczące ewolucji funkcji i form pieniądza oraz postępujących ich śladem zmian nawyków i zwyczajów, są przedmiotem analiz władz monetarnych na całym świecie. Wyniki tych obserwacji stanowią cenną wskazówkę służącą planowaniu działań związanych z organizacją i zarządzaniem obrotem pieniądza, w tym wielkością emisji monet i banknotów, wpływaniem na rozwój poszczególnych form dokonywania płatności i nadzorem nad ich funkcjonowaniem. Jest to tym bardziej istotne, jeśli wziąć pod uwagę powstawanie coraz to nowych form rozliczeń, instytucji płatniczych czy wręcz postaci pieniądza, takich jak choćby kryptowaluty. Narodowy Bank Polski okresowo prowadzi szczegółowe badania zwyczajów płatniczych w Polsce. Ich wyniki pokazują kierunki zmian w tym zakresie. Wskazują jednocześnie na występowanie dużego zróżnicowania nawyków płatniczych w zależności od wieku, wykształcenia, miejsca zamieszkania oraz w mniejszym stopniu od płci. Ciekawych obserwacji dostarczyło najnowsze badanie, realizowane na przełomie września i października 2020 roku, a więc w okresie naznaczonym epidemią koronawirusa z jej wszystkimi konsekwencjami zarówno dla życia społecznego, jak i realiów gospodarczych, choć akurat w tym czasie nasilenie pandemii uległo ograniczeniu.

Po okresie transformacji mieliśmy do czynienia z dwiema głównymi fazami rozwoju systemu bankowego w Polsce. Pierwsza charakteryzowała się intensywnym wzrostem liczby tradycyjnych placówek bankowych, a następnie szybkim rozwojem sieci bankomatów. Obecnie od kilku lat trend ten ulega zdecydowanemu odwróceniu, zarówno w odniesieniu do oddziałów banków, jak i bankomatów, na rzecz dynamicznego rozwoju elektronicznych kanałów korzystania z usług finansowych. To oczywiście wpływa na zachowania płatnicze społeczeństwa. Równolegle do zmian w systemie bankowym dokonuje się postęp technologiczny, który prawdopodobnie jeszcze mocniej oddziałuje na zwyczaje płatnicze. Powszechny dostęp do internetu i dynamiczny rozwój e-handlu oraz związanej z nim infrastruktury logistycznej to tendencja, która jeszcze będzie zyskiwała na znaczeniu, wymuszając przekierowanie coraz większej części płatności do kanałów elektronicznych. Ważną kwestią, związaną z rozwojem technologii oraz używaniem nowoczesnych mediów, czyli cyfryzacją i mobilnością, są również zmiany nawyków zakupowych oraz ogólniej mówiąc, korzystania z handlu i usług, w tym finansowych.

Z raportu NBP „Zwyczaje płatnicze w Polsce w 2020 r.” wynika przede wszystkim, że dla prawie dwóch trzecich Polaków możliwość dokonywania płatności gotówką jest kwestią ważną lub bardzo ważną To udział jedynie nieco niższy, niż w przypadku takich krajów, jak Niemcy, Austria, Malta i Cypr. W wystąpieniu na Kongresie Obsługi Gotówki prezes NBP, prof. Adam Glapiński, powołując się na badania prowadzone przez bank centralny, poinformował, że 76proc. Polaków uważa, że gotówka pełni bardzo ważną funkcję w gospodarce. Jednocześnie, mimo przywiązania do gotówki, chętnie korzystamy z najprostszych instrumentów płatniczych, czyli kart oraz przelewów dokonywanych przez internet. Kartami niemal powszechnie płacimy w tradycyjnych sklepach stacjonarnych, przelew lub karta to zaś najczęściej używane formy w przypadku handlu elektronicznego. W gruncie rzeczy karta i przelew internetowy są niemal utożsamiane z gotówką, podobnie jak płatności dokonywane za pomocą smartfonów. Aż ponad 80 proc. ankietowanych przez NBP osób deklarowało dokonywanie płatności kartą płatniczą. Za usługi nadal jednak częściej płacimy gotówką, ta forma jest bowiem odpowiedzialna za ponad 57 proc. wartości transakcji, jednak płatności za usługi stanowiły jedynie 13 proc. wszystkich zrealizowanych transakcji. Ogółem gotówką w ciągu dwunastu miesięcy poprzedzających badanie posługiwało się prawie 98 proc. Polaków, choć w codziennych płatnościach w sklepach stacjonarnych jej udział obniżył się i wyniósł 46,4 proc. pod względem liczby transakcji i 29,3 proc. biorąc pod uwagę wartość transakcji.