Obalamy mity o emeryturze
Nadal wielu pracowników zaczyna karierę zawodową, myśląc, że fundusze uzbierane w ZUS-ie zagwarantują im godną emeryturę. I choć nie brakuje korzystnych sposobów pozwalających zabezpieczyć się na „jesień życia”, rzeczywistość często zmusza nas do weryfikacji powszechnych wyobrażeń.
Zabezpieczeni finansowo na jesień życia
Podstawę finansowego bezpieczeństwa stanowi kapitał zgromadzony w czasie aktywności zawodowej. Ze znaczenia tej kwestii większość osób zdaje sobie sprawę. Warto jednak wiedzieć, jak umiejętnie korzystać z tego kapitału i odpowiednio nim zarządzać po przejściu na emeryturę.
Kapitał to podstawa
W przypadku większości osób głównym źródłem kapitału emerytalnego są składki gromadzone w ramach obowiązkowego systemu ubezpieczeń społecznych. Dość powszechna jest także świadomość, że świadczenia wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych będą w ujęciu realnym dużo niższe niż bieżące wynagrodzenie za pracę, co skutkować będzie z reguły obniżeniem standardu życia. Obecnie tzw. stopa zastąpienia, czyli relacja między przeciętną nowo przyznawaną emeryturą a ostatnim wynagrodzeniem, wynosi nieco ponad 50 proc. Tendencje demograficzne sprawiają, że będzie się ona systematycznie pogarszać. Według szacunków ekspertów w kolejnych dekadach emerytura może stanowić jedynie jedną trzecią ostatnio otrzymywanego wynagrodzenia, a dla osób przechodzących na emeryturę po 2040 r. – zaledwie jedną czwartą. Prognoza ZUS zakłada, że w 2080 r. stopa zastąpienia wyniesie nieco ponad 23 proc. To powoduje, że rośnie przekonanie o konieczności odkładania dodatkowych środków i pomnażania ich, by zapobiec obniżeniu poziomu życia.
Oszczędzanie promowane przez państwo
Waga kwestii dotyczących sytuacji emerytów sprawiła, że państwo wprowadziło rozwiązania promujące formy dobrowolnego oszczędzania, które zawierają istotne, wymierne zachęty do korzystania z nich. Należą do nich Indywidualne Konta Emerytalne (IKE), Indywidualne Konta Zabezpieczenia Emerytalnego (IKZE), Pracownicze Programy Emerytalne (PPE) oraz Pracownicze Plany Kapitałowe (PPK). Środkami gromadzonymi w ramach tych form zarządzają wybrane instytucje finansowe (banki, firmy ubezpieczeniowe, towarzystwa funduszy inwestycyjnych, biura maklerskie) kierujące się ustawowymi regulacjami, co sprzyja bezpieczeństwu tych środków oraz profesjonalnemu zarządzaniu nimi.
W przypadku IKE zachętą jest zwolnienie wypracowywanych zysków z podatku od dochodów kapitałowych (pod warunkiem dokonania wpłat w czasie minimum pięciu lat oraz jeśli połowa wartości wpłat uiszczona została co najmniej pięć lat przed złożeniem wniosku o wypłatę) oraz zwolnienie wypłaconych po osiągnięciu 60. roku życia środków z podatku dochodowego. Roczny limit wpłat na IKE wynosi trzykrotność prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego na dany rok, podawanego w formie obwieszczenia przez ministra rodziny i polityki społecznej (w 2021 r. wynosi on 15 777 zł, w 2022 r. zwiększy się do 17 777 zł).
Środki wpłacane na IKZE podlegają odliczeniu od podstawy opodatkowania w danym roku, do wysokości limitu, który wynosi 1,2-krotność prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia (w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą 1,8-krotność). W 2021 r. limit wynosi 6310,80 zł dla zatrudnionych i 9466,20 zł dla działalności gospodarczej (w 2022 r. limity te będą wynosić odpowiednio 7106,40 i 10 659,60 zł). Tę część korzyści podatkowych można więc bardzo precyzyjnie wyliczyć. W przypadku wykorzystania pełnego limitu wpłat na IKZE osoba płacąca podatek według stawki 17 proc. skorzysta na odliczeniu w 2021 r. do 1073 zł, podlegająca podatkowi w skali 32 proc. zaoszczędzi zaś nawet 2019 zł (w przypadku działalności gospodarczej, w zależności od formy opodatkowania i stawki, korzyść może wynosić od 1609 do 3029 zł). Podobnie jak w przypadku IKE, zwolnione od podatku od dochodów kapitałowych są wypracowane w ramach IKZE zyski. Z kolei środki wypłacane po osiągnięciu 65 lat są opodatkowane podatkiem ryczałtowym w wysokości 10 proc.
W przypadku PPE zyski nie podlegają podatkowi od dochodów kapitałowych, a środki wypłacane po zakończeniu okresu korzystania z tej formy (nie wcześniej niż po ukończeniu 60. roku życia) są zwolnione z podatku dochodowego. Roczny limit wpłat na PPE wynosi 4,5-krotność prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia. Z PPE można korzystać jedynie w przypadku, gdy ta forma jest prowadzona w zakładzie pracy zatrudniającym oszczędzającego. Składki finansowane są przez zakład pracy, ale pracownik może zadeklarować dodatkową wpłatę do 2 proc. swojego wynagrodzenia.
Uczestnictwo w PPK daje natomiast korzyści dwojakiego rodzaju. Pierwsza to zwolnienie zysków z podatku od dochodów kapitałowych, a druga to wynosząca 250 zł jednorazowa wpłata powitalna oraz 240 zł dopłaty rocznej, fundowane przez państwo. Kapitał w PPK powstaje z wpłaty 2 proc. wynagrodzenia brutto ze strony pracownika oraz 1,5 proc. wpłacanych przez pracodawcę, przy czym istnieje możliwość dobrowolnego podwyższenia składki o kolejne maks. 2 proc. przez pracownika i maks. 2,5 proc. przez pracodawcę. Wszystkie przedstawione formy mają charakter dobrowolny, co oznacza swobodę uczestnika w dysponowaniu zgromadzonymi środkami, jednak niespełnienie warunków ustawowych (przede wszystkim wcześniejsze wycofanie kapitału) powoduje utratę korzyści podatkowych. Co do zasady, w przypadku każdej z form zgromadzony kapitał podlega dziedziczeniu.
Gospodarowanie emerytalnym kapitałem
Korzyści wynikające ze zwolnień i ulg podatkowych znacząco przyczyniają się do większej efektywności w pomnażaniu kapitału gromadzonego w ramach przedstawionych rozwiązań. Ważną ich zaletą jest także różnorodność sposobów inwestowania gromadzonych środków i możliwość korzystania z doświadczenia profesjonalnych instytucji finansowych. W zależności od rozwiązań wybranych przez uczestnika każdego z tych programów kapitał może być pomnażany za pomocą większości dostępnych na rynku finansowych instrumentów, poczynając od lokat bankowych, poprzez obligacje i akcje, kończąc na różnego rodzaju funduszach inwestycyjnych. Profesjonalni zarządzający mają z reguły znacznie większe możliwości i kompetencje niż większość indywidualnych inwestorów, choć w przypadku niektórych form możliwe jest również samodzielne inwestowanie pieniędzy przez uczestnika. Z punktu widzenia efektywnego zarządzania zgromadzonym kapitałem po osiągnięciu określonego wieku (zwykle 60 lub 65 lat) duże znaczenie ma możliwość elastycznego wyboru okresu zakończenia oszczędzania i sposobu dokonywania wypłat. Wszystkie zaprezentowane formy oszczędzania umożliwiają dłuższe korzystanie z nich niż określony ustawowy minimalny wiek uczestnika. Ponadto ze zgromadzonego kapitału można skorzystać w formie jednorazowej wypłaty bądź wypłat w ratach w określonym przez uczestnika czasie. Ta druga wersja jest bardzo istotna z punktu widzenia racjonalnego korzystania z kapitału, gdyż znaczna jego część nadal może być pomnażana, zanim środki zostaną całkowicie wykorzystane. Elastyczność zwiększa także jednoczesne korzystanie z kilku zaprezentowanych rozwiązań.
Wypłata środków zgromadzonych na IKE następuje jednorazowo lub w ratach, nie ma górnego limitu korzystania z tej formy, a więc IKE może zarządzać pieniędzmi klienta przez dowolną liczbę lat, zależną od decyzji oszczędzającego. W momencie rozpoczęcia wypłat w ratach nie ma możliwości dokonywania wpłat nowych środków.
Przy korzystaniu z IKZE wypłata także może nastąpić jednorazowo lub w ratach. W tym drugim wariancie musi ona następować przez co najmniej dziesięć lat, chyba że okres gromadzenia środków był krótszy (nie krótszy jednak niż pięć lat) i wówczas okres wypłacania jest równy okresowi oszczędzania. Po wyborze wypłat w ratach możliwa jest zmiana decyzji po złożeniu wniosku o wypłatę jednorazową pozostałej części. W przypadku wypłat w ratach środki pozostające na koncie są nadal pomnażane, po rozpoczęciu wypłat nie można jednak wpłacać dodatkowych środków. Warto także zwrócić uwagę, że w określonych przypadkach i na ustalonych zasadach gromadzony kapitał można wykorzystać w razie wystąpienia nagłej potrzeby. W większości przedstawionych form dokonanie przedterminowej wypłaty części lub całości środków wiąże się z utratą korzyści podatkowych. Z tego punktu widzenia najbardziej korzystne rozwiązania zawierają PPK. Uczestnik tego programu może bez utraty podatkowych przywilejów skorzystać z części środków w razie choroby lub wykorzystać je jako wkład własny przy zakupie mieszkania na kredyt. Choć powszechnie uważa się, że dodatkowe oszczędzanie na emeryturę należy zacząć jak najwcześniej, to jednak w przypadku IKE i IKZE wprowadzono minimalny wiek uczestnika, wynoszący 16 lat oraz osiąganie dochodów z umowy o pracę. W przypadku PPK dolny limit wieku wynosi ukończonych 18 lat, a warunkiem jest zatrudnienie i podleganie obowiązkowemu systemowi emerytalnemu i rentowemu. W przypadku PPE obowiązuje zasada minimalnego 3-miesięcznego okresu zatrudnienia u danego pracodawcy (choć umowa o PPE może określać inny limit stażu).
Kapitał zgromadzony na PPE można wypłacić jednorazowo lub w ratach po ukończeniu 60. roku życia, okres korzystania można przedłużyć do ukończenia 70. roku życia (chyba że uczestnik programu jest wciąż pracownikiem zakładu pracy prowadzącego PPE), po czym wypłata następuje automatycznie.
Ze środków zgromadzonych w ramach PPK można skorzystać po ukończeniu 60. roku życia. Na wniosek uczestnika następuje jednorazowa wypłata 25 proc. kapitału, a pozostała część jest wypłacana w miesięcznych ratach przez co najmniej 120 miesięcy. Uczestnik może też zrezygnować z jednorazowej wypłaty 25 proc. środków i wnioskować o to, by całość kapitału wypłacona została w ratach. Wypłata możliwa jest również bez zachowania warunku minimum 120 rat, jednak wówczas od zysków jest potrącany podatek od dochodów kapitałowych. Oszczędzanie można kontynuować także po 60. roku życia.
Dochody z nieruchomości
Jeśli możliwości finansowe i okoliczności rodzinne na to pozwalają, warto także korzystać z innych form gromadzenia i inwestowania pieniędzy z myślą o emeryturze. W przypadku osób dysponujących większymi środkami interesujące możliwości stwarza wykorzystanie do tego celu nieruchomości. Ich zakup może być bowiem nie tylko lokatą kapitału, ale także dobrym sposobem na jego pomnażanie. W długim okresie ceny nieruchomości z reguły rosną, przynajmniej w tempie chroniącym kapitał przed inflacją. Trzeba jednak pamiętać, że i na tym rynku zdarzają się okresy lepsze i gorsze, czyli także takie, gdy ceny zniżkują. Wiele zależy także od indywidualnych cech konkretnej nieruchomości. Szczególnie dobrym rozwiązaniem, uzupełniającym portfel emeryta, może być zakup mieszkania lub lokalu użytkowego na wynajem. Choć i ta forma nie jest całkowicie wolna od ryzyka, analizy prowadzone przez Narodowy Bank Polski wskazują, że w dłuższym horyzoncie inwestowanie środków w nieruchomości na wynajem odznacza się wyższą efektywnością niż lokaty bankowe czy obligacje skarbowe, choć ich względna atrakcyjność okresowo może ulegać sporym wahaniom. Okres zwrotu z zaangażowanego kapitału sięga jednak najczęściej od kilkunastu do ponad dwudziestu lat.
